ေသြးလြန္တုပ္ေကြးအေၾကာင္း (Dengue)

အဂၤလိပ္လို Dengue လို႔ေခၚတဲ့ေသြးလြန္တုပ္ေကြးပာာ ျခင္ကိုက္ခံရျခင္းမွတဆင့္ကူးစက္တဲ့ေရာဂါပိုးေၾကာင့္ျဖစ္ပါတယ္။ အိႏၵိယ၊ အေရွ႕ေတာင္အာရွနဲ႔ အာဖရိကတိုက္တို႔မွာ အမ်ားဆံုးျဖစ္ပြားပါတယ္။ ေသြးလြန္တုပ္ေကြးျဖစ္ေစတဲ့ေရာဂါပိုးကို သယ္ေဆာင္တဲ့ျခင္ပာာ Aedes aegypti လို႔ေခၚတဲ့ ျခင္မ်ိဳးစိတ္ျဖစ္ပါတယ္။ ျမန္မာလိုေတာ့ ျခင္က်ားလို႔ေခၚတဲ့ ခႏၵာကိုယ္မွာ အက်ားအက်ားေတြ ပါတဲ့ ျခင္မ်ိဳးစိတ္ျဖစ္ပါတယ္။ ဒီျခင္ေတြအဓိကေပါက္ဖြားတဲ့ေနရာကေတာ့ ၾကည္လင္တဲ့ေရေသေတြမွာ ျဖစ္ျပီး ဒီျခင္ေတြအဓိက က်က္စားတဲ့အခ်ိန္ကေတာ့ ေန႔ဘက္အခ်ိန္ေတြျဖစ္ပါတယ္။ ေသြးလြန္တုပ္ေကြးေရာဂါျဖစ္ပြားေစတဲ့ပိုးပာာ flavivirus လို႔ေခၚတဲ့ဗိုင္းရပ္စ္ တစ္မ်ိဳးျဖစ္ပါတယ္။ ဒီပိုးပာာ အမ်ိဳးအစားေလးမ်ိဳးရွိပါတယ္။ အဲဒီအမ်ိဳးအစားေလးမ်ိဳးလံုးက ေသြးလြန္တုပ္ေကြးေရာဂါကို ျဖစ္တတ္ပါတယ္။ ေသြးလြန္တုပ္ေကြးေရာဂါပာာ အဓိကအားျဖင့္ေတာ့ အသက္ ၁၅ႏွစ္ေအာက္ေတြမွာ ျဖစ္တတ္ေပမယ့္ အသက္ၾကီးသူေတြမွာလည္းျဖစ္တတ္ပါတယ္။ ေသြးလြန္တုပ္ေကြးေရာဂါလကၡဏာမ်ားပာာ ပိုးသယ္ေဆာင္ထားတဲ့ ျခင္ကိုက္ခံရျပီး ၃ရက္မွ ၈ရက္အၾကာတြင္ စတင္ျပသပါတယ္။

ေသြးလြန္တုပ္ေကြးေရာဂါလကၡဏာပာာ ေရာဂါလကၡဏာ၃ဆင့္နဲ႔ ျပသပါတယ္။
ပထမအဆင့္မွာေတာ့ ကိုယ္အပူခ်ိန္ျမင့္တာနဲ႔စပါတယ္။ ကိုယ္အပူခ်ိန္ျမင့္တက္လာတာနဲ႔အတူ ေခါင္းကိုက္ျခင္း၊ တကိုယ္လံုးကိုက္ခဲေနျခင္း၊ ပ်ိဳ႕ခ်င္အန္ခ်င္ျခင္း၊ ဘာမွ မစားခ်င္မေသာက္ခ်င္ျဖစ္ျခင္း စတာေတြျဖစ္တတ္ပါတယ္။ အစာအိမ္နဲ႔အူလမ္းေၾကာင္းတစ္ေလွ်ာက္မွာ ေသြးယိုစိမ့္တဲ့အတြက္ေၾကာင့္ ေကာ္ဖီေရာင္၊ အညိဳေရာင္မ်ားအန္ျခင္း၊ ၀မ္းမည္းမည္းမ်ားသြားျခင္းတို႔ျဖစ္တတ္ပါတယ္။တစ္ခါတစ္ေလမွာ ခႏၵာကိုယ္မွာ အစက္အေျပာက္ေတြလည္း ျဖစ္ေပၚတတ္ပါတယ္။ ေသြးလြန္တုပ္ေကြးမွာ ကိုယ္အပူခ်ိန္ျမင့္တက္ျခင္းမွာ အပူခ်ိန္ ၁၀၄ ဒီဂရီစင္တီဂရိတ္(၄၀ဒီဂရီဖာရင္ပာိုက္) အထိရွိတတ္ပါတယ္။ ေသြးလြန္တုပ္ေကြးျဖစ္ေနတဲ့သူအမ်ားစုပာာ ပထမအဆင့္မွာ လြတ္သြားၾကတာမ်ားပါတယ္။ ဘာျဖစ္လို႔လည္းဆိုေတာ့ အထက္မွာေဖာ္ျပထားတဲ့ ေသြးလြန္တုပ္ေကြးေရာဂါကူးစက္ခံရထားသူရဲ႕ ေရာဂါလကၡဏာေတြပာာ ပံုမွန္ရာသီဥတုအကူးအေျပာင္းမွာ ျဖစ္တတ္တဲ့တုပ္ေကြးေရာဂါနဲ႔ ဘာမွသိပ္မကြာတာေၾကာင့္ အမ်ားအားျဖင့္ေသြးလြန္တုပ္ေကြးမွန္းမသိလိုက္တာမ်ားပါတယ္။ ဆရာ၀န္နဲ႔ျပသမိတဲ့အခါမွ Hess' test လို႔ေခၚတဲ့ေသြးေပါင္ခ်ိန္တိုင္းတဲ့ ကိရိယာနဲ႔စစ္ေဆးၾကည့္မွသာ ေသြးလြန္တုပ္ေကြးမွန္းသိရပါတယ္။ ဒါေၾကာင့္ အခုလို မိုးရာသီမ်ိဳးမွာ ဖ်ားနာခဲ့မယ္ဆိုရင္ ေသြးလြန္တုပ္ေကြးအသိမေမ့ဖို႔ အေရးၾကီးပါတယ္။

အမ်ားအားျဖင့္ေတာ့ ကိုယ္ခံအားေကာင္းတဲ့သူအမ်ားစုမွာ ပထမအဆင့္မွာတင္ ေသြးလြန္တုပ္ေကြးေရာဂါပာာ ေပ်ာက္သြားပါတယ္။ ဒါေပမယ့္ အခ်ိဳ႕ကိုယ္ခံအားမေကာင္းတဲ့သူေတြမွာေတာ့ ဒီေရာဂါပာာ ေနာက္တစ္ဆင့္ကို တက္သြားပါတယ္။ ေသြးလြန္တုပ္ေကြးေရာဂါမွာေတာ့ Critical phase လို႔သံုးပါတယ္။ ဒီအဆင့္ကေတာ့ ေၾကာက္ဖို႔ေကာင္းတဲ့အဆင့္ျဖစ္ပါတယ္။ အသက္အႏၱရာယ္လည္း စိုးရိမ္ရတဲ့ အခ်ိန္ျဖစ္ပါတယ္။ ဒီအဆင့္ကေတာ့ ဖ်ားျပီး ၂ရက္၃ရက္အၾကာမွာျဖစ္တတ္ပါတယ္။ ေရာဂါလကၡဏာေတြကေတာ့
၁။ ကိုယ္အပူခ်ိန္ရုတ္တရက္က်ဆင္းသြားျခင္း (အမ်ားအားျဖင့္ေတာ့ ဖ်ားျပီး ၃ရက္ေလာက္မွာျဖစ္ပါတယ္)
၂။ ရုတ္တရက္ဗိုက္ေအာင့္လာျခင္း
၃။ ဂနာမျငိမ္ျဖစ္လာျခင္း သို႔မပာုတ္ အရမ္းမွိန္းသြားျခင္း
၄။ ေျခဖ်ား၊ လက္ဖ်ားေတြေအးစက္လာျခင္း
၅။ အလြန္အမင္း ေခၽြးထြက္လာျခင္း
၆။ ဆီးမသြားေတာ့ျခင္း သို႔မပာုတ္ အလြန္အမင္းနည္းသြားျခင္း
၇။ ေသြးဖိအားအလြန္က်ဆင္းလာျခင္း
စတဲ့လကၡဏာေတြျပသလာပါတယ္။ ဒါ့ေၾကာင့္ ကေလးေတြမွာ ကိုယ္ပူက်ျပီး အရမ္းမွိန္းလာတယ္ဆိုရင္လည္း အလြန္သတိထားရပါတယ္။ အမွန္ဆိုျဖစ္သင့္တာက ကိုယ္ပူေနခ်ိန္မွာ ျငိမ္ေနတဲ့ကေလးပာာ ကိုယ္ပူက်ခ်ိန္မွာ ေဆာ့ကစားလာရမွာပါ။ အဲလိုမ်ိဳးမျဖစ္ဘဲ ကိုယ္ပူေနခ်ိန္မွာေတာင္ ကေလးက နည္းနည္းလန္းေနျပီး ကိုယ္ပူက်သြားခ်ိန္မွာေတာ့ မွိ္န္းလာျပီဆိုရင္ သတိထားရမယ့္ အေျခအေနျဖစ္ပါတယ္။
ဒီလိုအေျခအေနကို ေရာက္လာျပီဆိုရင္ေတာ့ ကေလးကို နီးစပ္ရာေဆးရံု၊ ေဆးခန္းကို ေခၚေဆာင္သြားျပီး ျပသသင့္ပါတယ္။ လိုအပ္တဲ့ကုသမွဳေတြျဖစ္တဲ့ ကိုယ္တြင္းဆံုးရွံဳးသြားေသာ အရည္မ်ားကို ျဖည့္တင္းရပါမယ္။ အဲလိုမွမလုပ္ခဲ့ဘူးဆိုရင္ ေနာက္ဆက္တြဲ ဆိုးက်ိဳးေတြ အျဖစ္နဲ႔ ဦးေႏွာက္ေရာင္ျခင္း (Encephalopathay and encephalitis)၊ အသည္းပ်က္ဆီးျခင္း၊ ႏွလံုးၾကြက္သားေရာင္ျခင္း(Myocarditis)၊ ခႏၵာကိုယ္အႏွံ႔မွ ေသြးယိုစီးျခင္း (DIC) စတဲ့ျပင္းထန္တဲ့ေရာဂါေတြျဖစ္လာျပီး အသက္ဆံုးရွဳံးရႏိုင္ပါတယ္။

တတိယအဆင့္ကေတာ့ ျပန္လည္နာလန္ထလာတဲ့အဆင့္ျဖစ္ပါတယ္။ ကေလးပာာ ဆီးျပန္သြားလာပါတယ္။ စားခ်င္ေသာက္ခ်င္စိတ္ျပန္ရွိလာပါတယ္။ ေသြးလြန္တုပ္ေကြးေပ်ာက္ကင္းသြားျခင္းရဲ႕ လကၡဏာျဖစ္တဲ့ အနီကြက္ေတြေပၚလာပါတယ္(ယားတတ္ပါတယ္။) ဒီအနီကြက္ေတြပာာ ဒုတိယအဆင့္ကေနကုသမွဳေတြလုပ္ခဲ့ျပီး အသက္အႏၱရာယ္ကိုေက်ာ္လႊားႏိုင္ခဲ့ရင္ ၁ရက္က၂ရက္အၾကာ၊ ပထမအဆင့္ဆိုရင္ ကိုယ္အပူခ်ိန္က်ျပီး ၁ရက္က၂ရက္အၾကာမွာ ေပၚတတ္ပါတယ္။ ဒီလိုမ်ိဳး အနီကြက္ေတြေပၚလာျပီဆိုရင္ေတာ့ စိုးရိမ္စရာမရွိေတာ့ပါဘူး။
အမ်ားအားျဖင့္ေတာ့ ေသြးလြန္တုပ္ေကြးပာုတ္မပာုတ္ အတည္ျပဳရာမွာ Clinical symptoms လို႔ေခၚတဲ့ ေရာဂါလကၡဏာေတြနဲ႔ပဲ အတည္ျပဳပါတယ္။ စစ္ေဆးမွဳေတြအေနနဲ႔
Platelet counts (ေသြးခဲေစတတ္ေသာဓါတ္မ်ား) က်ေနတတ္ပါတယ္။
Haematocrits တက္ေနတတ္ပါတယ္။
အျခားစစ္ေဆးမွဳေတြအေနနဲ႔ Coagulation profile, Serum electrolyte, Liver enzymes, Serum complement levels စတာေတြကိုလည္း စစ္ေဆးလို႔ရပါတယ္။

ေသြးလြန္တုပ္ေကြး၏အဆင့္မ်ား။
အေပၚကသံုးဆင့္ကေတာ့ ေသြးလြန္တုပ္ေကြးရဲ႕ ေရာဂါလကၡဏာမ်ားနဲ႔ပတ္သက္ျပီး ခြဲျခားထားတဲ့အဆင့္မ်ားျဖစ္ျပီး အခုဆက္လက္ေဖာ္ျပမွာကေတာ့ ကုသတဲ့ေနရာမွာ အသံုးျပဳတဲ့ အဆင့္မ်ားျဖစ္ပါတယ္။
Grade I -ေသြးေပါင္ခ်ိန္တိုင္းတဲ့ကိရိယာနဲ႔တိုင္းတာခ်ိန္မွာ အစက္အေပ်ာက္ေတြေပၚလာတာကလြဲျပီး တျခား စိုးရိမ္ရတဲ့လကၡဏာေတြမရွိတဲ့အဆင့္ကို ဆိုလိုပါတယ္ (Hess' test positive)
Grade II - Hess' test positive အျပင္ ေသြးယိုစီးတဲ့လကၡဏာေတြျဖစ္တဲ့ ခႏၵာကိုယ္မွာ ထိခိုက္မိသလိုမ်ိဳး ေသြးေျခဥသလိုမ်ိဳး အနီကြက္ေတြေပၚလာပါတယ္။
Grade III - ေရာဂါလကၡဏာမ်ားမွာ ဒုတိယအဆင့္ျဖစ္တဲ့
၁။ ကိုယ္အပူခ်ိန္ရုတ္တရက္က်ဆင္းသြားျခင္း (အမ်ားအားျဖင့္ေတာ့ ဖ်ားျပီး ၃ရက္ေလာက္မွာျဖစ္ပါတယ္)
၂။ ရုတ္တရက္ဗိုက္ေအာင့္လာျခင္း
၃။ ဂနာမျငိမ္ျဖစ္လာျခင္း သို႔မပာုတ္ အရမ္းမွိန္းသြားျခင္း
၄။ ေျခဖ်ား၊ လက္ဖ်ားေတြေအးစက္လာျခင္း
၅။ အလြန္အမင္း ေခၽြးထြက္လာျခင္း
၆။ ဆီးမသြားေတာ့ျခင္း သို႔မပာုတ္ အလြန္အမင္းနည္းသြားျခင္း
၇။ ေသြးဖိအားအလြန္က်ဆင္းလာျခင္း
စတဲ့လကၡဏာေတြရွိလာတဲ့အဆင့္ျဖစ္ပါတယ္ (Impending Shock stage လို႔ေခၚပါတယ္။)
Grade IV - Impending shock stage ကေနျပီး ကုသမွဳမခံယူခဲ့တဲ့အတြက္ လံုး၀ Shock stage ကိုေရာက္လာတာ ျဖစ္ပါတယ္။ ဒီအဆင့္မွာေတာ့ ေသြးေပါင္ခ်ိန္က်တာမပာုတ္ေတာ့ဘဲ ေသြးဖိအားတိုင္းလို႔မရေတာ့တဲ့ အေျခအေနျဖစ္ပါတယ္။

အထက္ပါေရာဂါအဆင့္မ်ားေပၚမူတည္ျပီး ကုသမွဳကိုေအာက္ပါအတိုင္း လုပ္ေဆာင္ရပါတယ္။
Grade I and II
သိပ္မဆိုးေသးတဲ့အဆင့္ပါ။ ေရာဂါလကၡဏာအဆင့္နဲ႔ေျပာရရင္ ပထမအဆင့္ေလာက္ပါ။ ဒီအဆင့္မွာေတာ့
၁။ ဂရုတစိုက္ၾကည့္ရွဳျခင္း (ေသြးေပါင္မွန္မွန္ခ်ိန္ျခင္း၊ ကေလးအေျခအေနၾကည့္ျခင္း)
၂။ ကိုယ္အပူခ်ိန္အတြက္ Paracetamol ႏွင့္ ေရပတ္တိုက္ေပးျခင္း (Paracetamol ပာာ ကိုယ္အပူခ်ိ္န္အတြက္သာမက နာက်င္ကိုက္ခဲေနတာေတြအတြက္လည္း အသံုးျပဳပါတယ္။ တျခားအနာသက္သာတဲ့ေဆးေတြျဖစ္တဲ့ Aspirin လိုမ်ိဳးေဆးကို ေရွာင္ရွားရပါတယ္။ ေသြးထြက္တာကိုပိုဆိုးေစတဲ့အတြက္ျဖစ္ပါတယ္။
၃။ အရည္ျပန္လည္ျဖည့္တင္းေပးရပါမယ္။ ဓါတ္ဆားရည္ေသာက္ျခင္း၊ အသီးအႏွံေဖ်ာ္ရည္မ်ားေသာက္ေပးျခင္းတို႔လုပ္ေပးရပါမယ္။
၄။ ဖ်ားေနတဲ့ကေလးကို အစားအေသာက္မေကၽြးတာမ်ိဳးကို ေရွာင္ရပါမယ္။ ကေလးသာ စားခ်င္ေသာက္ခ်င္စိတ္ရွိမယ္ဆိုရင္ ဘာစားစားေကၽြးလို႔ရပါတယ္။ ဒီေနရာမွာကေလးကို ညိဳတဲ့အရည္ေတြျဖစ္တဲ့ ေကာ္ဖီလိုမ်ိဳး တိုက္ျခင္းကိုေတာ့ ေရွာင္ေပးရပါတယ္။ ေသြးလြန္တုပ္ေကြး ျဖစ္တဲ့ကေလးေတြမွာ အစာအိမ္လမ္းေၾကာင္းတစ္ေလွ်ာက္က ေသြးေၾကာေလးေတြယိုစိမ့္ျပီး အန္တဲ့အခ်ိန္မွာ အညိဳေရာင္ေတြအန္တတ္တာေၾကာင့္ ေကာ္ဖီလိုမ်ိဳးအညိဳေရာင္ရွိတဲ့အရည္မ်ားတိုက္ေကၽြးထားတဲ့အခါမွာ ခြဲျခားရခက္တာေၾကာင့္ျဖစ္ပါတယ္။
ေအာက္ပါအခ်က္မ်ားရွိရင္ Grade I and II ဆိုေပမယ့္လည္း ေဆးရံုတင္ထားရပါမယ္။
၁။ ေဆးရံုႏွင့္ အသြားအလာခက္တဲ့ေနရာမွာေနသူမ်ား၊ ပို႔ေဆာင္ေရးခက္ခဲတဲ့ေနရာမွာေနသူမ်ား
၂။ ေသြးခဲဓါတ္ ၁၀၀ ေအာက္က်သူမ်ား။
၃။ ေသြးထြက္ေနသူမ်ား
၄။ ပါးစပ္မွ အရည္ျဖည့္လို႔မရတဲ့သူမ်ား (ဥပမာ အန္ေနျခင္း။ မေသာက္ႏိုင္ျခင္း)

Grade III and IV လူနာမ်ားကိုေတာ့ အားလံုးကို ေဆးရံုတင္ျပီး ကုသေပးရပါမယ္။ လိုအပ္တဲ့အရည္ျပန္ျဖည့္တဲ့ကုသနည္းမ်ားနဲ႔ကုသရပါမယ္။ ဒီေနရာမွာေတာ့ ခ်န္ထားခဲ့လိုက္ပါမယ္။

ေဆးရံုဆင္းတဲ့အခ်ိန္
ေဆးရံုတင္ထားရတဲ့ေသြးလြန္တုပ္ေကြးလူနာပာာ ေအာက္ပါအခ်က္ေတြအားလံုးျပည့္စံုေနျပီဆိုရင္ ေဆးရံုက
ဆင္းလို႔ရပါျပီ။
၁။ အပူက်ေဆးမသံုးဘဲ ၂၄နာရီေက်ာ္တဲ့အခ်ိန္ထိမဖ်ားေတာ့ရင္၊ အစားစားခ်င္စိတ္ျပန္ျဖစ္လာျပီး အစားစားႏိုင္ရင္
၂။ ကေလးရဲ႕ အေနအထားတိုးတက္လာရင္ (ဥပမာ ကေလးျပန္လန္းလာရင္)
၃။ စိုးရိမ္ဖြယ္ရာအေျခအေနမွ ၄၈နာရီအထိေက်ာ္လြန္လာျပီး အျခားမည္သည့္ေနာက္ဆက္တြဲ ဆိုးက်ိဳးမွမရွိရင္
သတိထားရမွာက အထက္ပါအခ်က္ေတြအားလံုးျပည့္စံုေနမွသာ ေဆးရံုကဆင္းႏိုင္မွာျဖစ္ပါတယ္။ ေဆးရံုကအခ်ိန္မတိုင္ေသးပဲ
ဆင္းခဲ့ရင္ ဆိုးက်ိဳးေတြျဖစ္ျပီး ကေလးပဲထိခိုက္မွာကိုသတိထားသင့္ပါတယ္။

ကာကြယ္မွဳေတြအေနနဲ႔
၁။ ျခင္ကိုက္ခံရျခင္းမွ ကာကြယ္ပါ (ျခင္ေဆးသံုးျခင္း၊ ခႏၵာကိုယ္အႏွံ႔ဖံုးႏိုင္ေသာ အ၀တ္အစားမ်ား၀တ္ျခင္း၊ ျခင္ေထာင္ေထာင္အိပ္ျခင္း၊ ျခင္လံုစကာတပ္ျခင္း၊)
၂။ ျခင္ေပါက္ဖြားႏိုင္မယ့္ေနရာေတြကို ရွင္းလင္းပစ္ပါ (ပိုးေလာက္လန္းေသေဆးခတ္ျခင္း၊ ပန္းအိုးမ်ားေရလဲျခင္း၊ ေရ၀ပ္ႏိုင္မယ့္ေနရာေတြဖယ္ရွားပစ္ျခင္း)

သတိျပဳရမယ့္အခ်က္ေတြ
ေသြးလြန္တုပ္ေကြးပာာ ျခင္မွတဆင့္ကူးစက္တာျဖစ္ပါတယ္။ ကာကြယ္ေဆးမရွိလို႔ အေကာင္းဆံုးကာကြယ္ႏိုင္တာက ျခင္မကိုက္ေအာင္၊ ျခင္မေပါက္ဖြားႏိုင္ေအာင္ လုပ္ဖို႔ပဲျဖစ္ပါတယ္။ မိုးတြင္းကာလမွမပာုတ္ပါဘူး၊ မည္သည့္အခ်ိန္ေတြမွာမဆို ကေလးေတြဖ်ားနာရင္ ေသြးလြန္တုပ္ေကြးအႏၱရယ္ကို သတိျပဳရပါမယ္။ အသက္အႏၱရာယ္ရွိတဲ့ေရာဂါျဖစ္ျပီး အသက္အႏၱရာယ္မထိခိုက္ေအာင္လည္း အလြယ္တကူကာကြယ္ႏိုင္တဲ့ေရာဂါျဖစ္လို႔ ေသြးလြန္တုပ္ေကြးသံသယမ်ားရွိခဲ့ရင္ ေဆးရံုေဆးခန္းမ်ားမွာ သြားေရာက္ျပသသင့္ပါတယ္။ အေရးၾကီးဆံုးတစ္ခ်က္ကေတာ့ ေသြးလြန္တုပ္ေကြးပာာ ပထမတစ္္ခါျဖစ္ဖူးတဲ့သူေတြမွာ ေနာက္တစ္ခါျဖစ္ရင္ ပိုဆိုးတတ္တာေၾကာင့္ အမ်ားၾကီးပိုျပီး သတိရွိရပါတယ္။ ရာသီတစ္ခုတည္းမွာကိုပဲ ၂ခါျပန္ျဖစ္နိုင္လို႔ ပထမတစ္ခါျဖစ္ျပီးျပီပဲဆိုျပီးေတာ့ ေပါ့လို႔မရတဲ့ေရာဂါျဖစ္ပါတယ္။